Cicero versus Sophoclem

Cicero juvenis legens. Vincenzo Foppa fecit a. 1464. Nunc Londini, Wallace Collection posita.

In De Officiis, vitae suae ultimo libro, Cicero ita exponit rem sibi tractandam ut sciamus eum praeter minora quaedam non magnopere discessurum a proposito quod Panaetius graecus philosophus in suo Περὶ τοῦ καθήκοντος (quod graece De Officio) optaverat, quodque ipse Cicero eligebat perinde ac exemplum. His dictis, nos prompte certiores facit se non versurum dumtaxat in sermonem latinum id quod Panaetius graece pridem scripserat. Queritur igitur jam inde ab initio de quodam Panaetii defectu, quod recusaverit, aut saltem seipsum abstinuerit, a limitibus praebendis quibus illis casibus uti possimus cum, quod saepe fit, duo vel plura officia inter se condendant et postulent ut unum e multis seligamus sequamurque.

Suum ergo summum contributum, dicit, praeter argumenta graeca in latinum edere et latius iis gentes donare (quod propositum jam sibi in operibus sicut Tusculanis Disputationibus et in De Finibus Bonorum et Malorum libro proposuerat), erit hanc a graeco philosopho relictam lacunam implere. Ideo ad primi ex tribus libri finem scribit Cicero “eorum autem ipsorum, quae honesta sunt, potest incidere saepe contentio et comparatio, de duobus honestis utrum honestius, qui locus a Panaetio est praetermissus.” (Honestum saepe vertit id quod graece ἀρετή, et mutatis mutandis saepe interpretati possumus legentes illud verbum quod maximam habebit fortunam in morali et politica philosophia, virtutem.) Serius tandem, tertio libro ineunte, quo in libro statuerat de hoc uno themate tractare, id est de officiis elegendis, praesertim cum ageretur de inter honestatem et utilitatem certaminibus, haec profert:

Quod eo magis miror, quia scriptum a discipulo eius Posidonio est, triginta annis vixisse Panaetium posteaquam illos libros edidisset. Quem locum miror a Posidonio breviter esse tactum in quibusdam commentariis, praesertim cum scribat nullum esse locum in tota philosophia tam necessarium. Minime vero assentior iis, qui negant eum locum a Panaetio praetermissum, sed consulto relictum, nec omnino scribendum fuisse, quia numquam posset utilitas cum honestate pugnare. De quo alterum potest habere dubitationem, adhibendumne fuerit hoc genus, quod in divisione Panaetii tertium est an plane omittendum, alterum dubitari non potest, quin a Panaetio susceptum sit, sed relictum. Nam qui e divisione tripertita duas partes absolverit, huic necesse est restare tertiam; praeterea in extremo libro tertio de hac parte pollicetur se deinceps esse dicturum. (III. 8-9)

Quod nostra hic mihi maxime videtur referre est quemadmodum Cicero non valeat intelligere quamobrem Panaetius e libro suo debuisset illa a Cicerone postulata omittere (quamquam dicendum est nos Panaetii Περὶ τοῦ καθήκοντος tractatum nosse fere tantummodo ope Ciceronis, et permulta deesse ad majorem nostram illius tractatus comprehensionem): quod ille etenim disputationes illas non tractavisse, praesertim cum alicubi dicat ipsas maximi esse momenti, potissimum miratur nec tamen assentitur iis "qui negant eum locum a Panaetio praetermissum, sed consulto relictum, nec omnino scribendum fuisse, quia nunquam posset utilitas cum honestate pugnare." Nam Cicero est potis sibi copiam sumere de hac re scribendi in illa auctoritate nixus quam Latini soliti semper sunt Graecis tribuere: si Panaetius rem in partes tres scisit, cum logicum sit, necessario de singulis tractabile est, tametsi Cicero conatus sit tractabile vertere in tractandum, mea quidem sententia usus eo discrimine linguae latinae proprio inter adjectiva per -ibile et gerundiva. Fortasse fallor; utcumque cedo doctioribus.

Nunc in silvam quandam obscuram fieri potest ut ingrediamur cum insequentem mei argumenti partem proponam. Nihilominus velim autummare in hoc Ciceronis ardore aliquid majoris ponderis latere, quod si altius possimus effodere valebimus paulo enodare ac develare mentes illarum gentium quae Romana et Graeca vocantur quasque saepe in indolum simultates testamur agitari. At curiosius explanabo, et principio dicam nos paene nulla posse firmare sine formidando quomidus prave interpretemur animum Panaetii. Non sum igitur tam locuturus pro Panaetiu quam sum adversus Ciceronem praeferentem moralium turbones absolvere et efficere ut omnes pugnae morales obrussae cuidam absolutae et datae possint obtemperare.

Dicit enim utilitatem non posse umquam cum honestate pugnare, de quo argumento quamquam possumus disputare (platonicum porro est et sat grave), nobis moraliter volentibus agere relinqueretur facultatem seligendi quidnam rerum sit honestum, quidnam utile, ut cum e duobus unum deberemus effingere tum opus potissimum esset nostris viribus inprimis intelligere quid sit honestum, quoniam non pateret. Dicit equidem, exempli gratia, quod "ut sine ullo errore dijudicare possimus, si quando cum illo, quod honestum intellegimus, pugnare id videbitur, quod appellamus utile, formula quaedam constituenda est" et item saepe alias. Quo proposito hoc faciat, patet animadvertentibus eum velle omnes secum cogitantes precepta secura sibi comparare.

Atqui hoc ego contemno ut rudem ac debilem proditionem virium moralium nostrarum, opusque indignum  viri vere politici, quam si assequeremur omnino pessum dabimus ipsi humanitati. Haec omnia nec nova nec recentia, praesertim nobis qui multa oppidó saeculo praeterito opus est didicisse, cum milites scelera opima commiserunt quia sub certa imperio jussi sunt. Illa quidem humanitas cum sit continuis deliberationibus effecta, si quando perfectis praeceptis parere constituamus, certo non ultra nobis erit meditari necesse, quippe nequaquam. Via patet illi Eichmann.

Sufficiat lectores commonefacere illis graecorum institutionis, quae nunquam istius generis praecepta posset ferre. Haec sane de tragoedia arte majore. Cujus tragoediae fundamenta sunt nihil praeter pugnas quae solvi non possunt inter varia praecepta, aut potius inter ea quae Germanice vocantur Weltanschauung quae fugiunt omnem dialecticam et a qua invicem fugantur. Longe jam distant tempora quibus credidimus Oresti, seu Neoptolemo, sive Penthei Antigonaeve deesse tantummodo vires ut pro suis ipsorum causis propugnare potuissent: nam valemus nunc comprehendere multum veritatis inesse immo etiam Clytaimestrae, Ulixi, Agavi, Creonti. Ut verbis utar illius MacIntyre, "cujusque personae collisio tragica nascitur e contentione boni versus bonum."

Quotiescumque temptationi cedimus coalescendorum oppositorum sive ope artis dialecticae sive animi confirmationis ut credamus, sicut Cicero, non posse oriri proelium honestatis, hujus graecae sapientiae obliviscimur. Quamquam Cicero postea suam oppinionem aliquantilum retrahere et nobis persuadere conatur per duo honesta se judicavisse unum modo honestum, aliud fallaciter honestum nec vere, veram sui sententiam jam satis superque intelleximus cum dixisset "contentio inter duo quae honesta sunt." Ad ultima.

Uti pridem dixi nihil Panaetii est superstes. Fieri potest ut Cicero, qui eum valde melius novit quam nobis licet non falsum esse. Equidem malo credere aliquid recti extare in testimonio a Cicerone servato de eo qui non voluisset rem tractare. Nam multo maius mihi accedere videtur Graecis, unde mihi magis videtur proprium Panaetio quippe graeco. Adgnosco argumentum quemadmodum debile nec enucleate curatum. At illi Graeci non praebuerunt Herculi trivio aggredienti chartam geographicam ut bene compertum habuerit quo debuerit tendere; contra debuit is enixe laborare et sudare in virtutis eligenda via. Velle e malo fieri bonum est plaga neo-platonica quae nihil humani potest dicere praeter "deus vult"; idemque velle scire in antecessu, velle habere formulam ad quid sit bonum intelligendum est timiditas illius generis quae Hannah illa Arendt maxima cum vi castigavit et reprobavit. Cicero scelus istius generis commitit. Hic sicut multis aliis locis, praebet ubi meditemur, sed a via ab eo posita est abstinendum.

Michael Monteiro scripsit.